پاسخ خود آزمایی ادبیات فارسی 1 رشته انسانی(عروض و قافیه )

خود آزمايي ص 7

۱ - « و » در واژه هاي : وقت و نا ورد . « ي » در واژه ي ( ياد ) چون حرف اوّل هجاست .

2 – تعداد صامت ها 23 تاست ء (= ع) ، ب ، پ ،‌ ت (= ط) ج ، چ ، ح (= هـ) خ ، د ، ر ، ز (= ذ ، ظ ، ض) ، ژ ، س (= ث ، ص ) ، ش ، غ ( = ق ) ، ف ، ك ، گ ، ل ، م ، ن و ( دركلمه هايي مثل : وام يا وصل ) ي ( در كلمه هايي مثل : يزد ، يار )

مصوّت ها 6 تا هستند : مصوّت هاي كوتاه ــَـِـُـ ، مصوّت هاي بلند : ا او ي

3 – خواستن : / خ / ، / ا / ، / س / ، / ت / ، / ـَـ / ، / ن / = 6 واج

ژنده : / ژ / ، / ـِـ / ، / ن / ، / د / ، / ـِـ / = 5 واج

سلسله : / س / ، / ـِـ / ، / ل / ، / س / ، / ـِـ / ، / ل / ، / ـِـ / = 7 واج

محو : / م / ، / ـَـ / ، / ح / ،‌ / و / = 4 واج

خودآزمايي صص 18 – 17 – 16 – 15

الف )

منم كه ديده به ديدار دوست كردم باز چه شكر گويمت اي كارساز بنده نواز

واژه هاي قافيه : باز ، بنده نواز / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : از / قاعده ي 2

اي صبا گر بگذري بر ساحل رود ارس بوسه زن بر خاك آن وادي و مشكين كن نفس

واژه هاي قافيه : ارس ، نفس / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : ـَـ س / قاعده ي 2

يار بد ماراست هين بگريز از او تا نريزد بر تو زهر آن زشت خو

واژه هاي قافيه : او ، زشت خو / حروف الحاقي ندارد / حرف اصلي : و / قاعده ي 1

هر يكي ديوار اگر باشد جدا سقف چون باشد معلق بر هوا

واژه هاي قافيه : جدا ، هوا / حروف الحاقي ندارد / حرف اصلي : 1 / قاعده ي 1

ما را همه شب نمي برد خواب اي خفته ي روزگار درياب

واژه هاي قافيه : خواب ، درياب / حروف الحاقي ندارد / حروف اصلي : ا ب / قاعده ي 2

نه بيگانه تيمار خوردش نه دوست چو چنگش رگ و استخوان ماند و پوست

واژه هاي قافيه : دوست ، پوست / حروف الحاقي ندارد / حروف اصلي : وست / قاعده ي 2

من از ابر بينم همي بادونم ندانم كه نرگس چرا شد دُژم

واژه هاي قافيه : نَم ، دژم / حروف الحاقي ندارد / حروف اصلي : ـَـ م / قاعده ي 2

مكن شهريارا دل ما نژند مياور به جان من و خود گزند

واژه هاي قافيه : نژند ، گزند / حروف الحاقي ندارد / حروف اصلي : ـَـ ند / قاعده ي 2

ب )

اي نسيم سحر آرامگه يار كجاست ؟ منزل آن مه عاشق كش عيّار كجاست ؟

رديف : كجاست / واژه هاي قافيه : يار ، عيار / حروف قافيه : ار / حرف الحاقي ندارد / حروف اصلي : ار / قاعده ي 2

توجّه : « ي » پيش از « ار » اضافي است و جزء حروف قافيه محسوب نمي شود مثلاً مي توان اين دو واژه را با « مار » يا « كار » قافيه كرد . ( طبق تبصره 5 )‌

سرشك زمين بر هوا شد گوا به نزديك خورشيد فرمانروا

رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : گوا ، فرمانروا / حروف قافيه : « ا » / حرف الحاقي ندارد / حروف اصلي : « ا » / قاعده ي 1

كاشكي جز تو كسي داشتمي يا به تو دسترسي داشتمي

رديف : داشتمي / واژه هاي قافيه : كسي ، دسترسي / حروف قافيه / ـَـ س + ي / حرف الحاقي : « ي » حروف اصلي : ـَـ س / قاعده ي 2

مرا پرسي كه چوني ؟ چونم اي دل جگر پر درد و دل پرخونم اي دل

رديف : اي دل / واژه هاي قافيه : چونم ، پرخونم / حروف قافيه : ون + ـَـ م/ حروف الحاقي : ـَـ م/ حروف اصلي : ون / قاعده ي 2

چندان كه گفتم غم با طبيبان درمان نكردند مسكين غريبان

رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : طبيبان ، غريبان / حروف قافيه : يب + ان / حروف الحاقي : ان / حروف اصلي : يب / قاعده ي 2

خاك دل آن روز كه مي بيختند شبنمي از عشق بر آن ريختند

رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : مي بيختند ، ريختند / حروف قافيه : يخت + ـَـ ند / حروف الحاقي : ـَـ ند / حروف اصلي : يخت / قاعده ي 2

ز دو ديده خون فشانم زغمت شب جدايي چه كنم كه هست اين ها گل باغ آشنايي

رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : جدايي ، آشنايي / حروف قافيه : ا + يي / حروف الحاقي : يي / حرف اصلي : « ا » / قاعده ي 1

بنماي رخ كه باغ و گلستانم آرزوست بگشاي لب كه قند فراوانم آرزوست

رديف : آرزوست/ واژه هاي قافيه :‌ گلستانم ، فراوانم/ حروف قافيه : ان + ـَـ م/ حروف الحاقي : ـَـ م/ حروف اصلي : ان/ قاعده ي 2

آتش قهر برافروخته اند خانمان ضعفا سوخته اند

رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : برافروخته اند ، سوخته اند / حروف قافيه : وخت + ـِـ اند / حروف الحاقي : ـِـ اند / حروف اصلي : وخت / قاعده ي 2

گر مستمند و با دل غمگينم خيره مكن ملامت چند نيم

رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : غمگينم ، چندينم / حروف قافيه : ين + ـَـ م / حروف الحاقي : ـَـ م حروف اصلي : ين/ قاعده ي 2

نشاط جواني ز پيران مجوي كه آب روان باز نايد به جوي

رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : مجوي ، جوي / حروف قافيـه : و + ي / حروف الحـاقي : ي / حرف اصلي : و /

قاعده ي 1

ما به روي دوستمان از بوستان آسوده ايم گر بهار آيد و گر باد خزان آسوده ايم

رديف : آسـوده ايم / واژه هاي قافيـه : بوستان و خزان / حروف قافيه : ان / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : ان / قاعده ي 2

آن دل كه به زلف يار خود بستيمش هر چند گسست باز پيوستيمش

رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : بستيمش ، پيوستيمش / حروف قافيه : ـَـ ست +‌ يمش / حروف الحاقي : يِمَش / حروف اصلي : ـَـ ست / قاعده ي 2

ديده دريا كنم و صبر به صحرا فنكنم واندرين كار دل خويش به دريا فكنم

رديف : فكنم / واژه هاي صحرا ، دريا / حروف قافيه : « ا » / حروف الحاقي : ندارد / حرف اصلي : « ا » / قاعده ي 1

ما درس سحر در ره ميخانه نهاديم محصول دعا در ره جانانه نهاديم

رديف : نهاديم / واژه هاي قافيه : ميخانه ، جانانه / حروف قافيه : ان + ـِـ/ حرف الحاقي : ـِـ/ حروف اصلي : ان / قاعده ي 2

ج )

هر آنكس كه بر دزد رحمت كُند به بازوي خود كاروان مي زَند

رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : كُنَد ، مي زَنَد / حروف قافيه : ـُـ ن + ـَـ د ، ـَـ ن + ـَـ د / حروف الحاقي : ـَـ د / حروف اصلي : ( ـُـ ن ، ـَـ ن ) / قاعده ي 2 . طبق تبصره ي 3 اگر در قاعده ي 2 يعني مصوّت + صامت ( + صامت ) مصوّت كوتاه باشد و قافيه ، حروف الحاقي داشته باشد ، اين مصوّت كوتاه مي تواند متفاوت باشد .

اگر تو فارغي از حال دوستان يارا فراغت تو ميسّر نمي شود ما را

رديف : را / واژه هاي قافيه : يا ( + ر ) ، ما / حروف قافيه : « ا » / حرف الحاقي : ندارد / حرف اصلي : « ا » /

قاعده ي 1

تبصره ي مربوط به اين بيت از كتاب حذف شده است ، امّا تمرين باقي مانده است توضيح آن كه گاهي بخشي از رديف از حروف اصلي قافيه گرفته مي شود در مصراع اوّل « يار + ا » و در مصراع دوم « ما + را » واژه قافيه و رديف است .

كنون با خرد بايد انباز گشت كه فردا نماند ره بازگشت

رديف : گشت / واژه هاي قافيه : انباز ، باز / حروف قافيه : از / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : از / قاعده ي 2

طبق تبصره ي 4 در اين بيت « باز » پيشوند است و واژه ي قافيه قرار گرفته است و قافيه صحيح است .

چنان در قيد مهرت پاي بندم كه گويي آهويي سر در كمندم

رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : پاي بندم ، كمندم / حروف قافيه : ـَـ ند + ـَـ م / حروف الحاقي : ـَـ م / حروف اصلي : ـَـ ند / قاعده ي 2

طبق تبصره ي 1اگر واژه هاي قافيه حرف يا حروف الحاقي داشته باشند جزء حروف مشترك قافيه اند و رعايت آن ها لازم است ، پس قافيه درست است .

بگفتا كه اين مرد بد مي كند نه با من كه با نفس خود مي كند

رديف : مي كند / واژه هاي قافيه : بَد ، خود / حروف قافيه : ـَـ د / حروف الحاقي : ندارد / حروف اصلي : ـَـ د / قاعده ي 2

در اين شعر تلفظ « خود » شكل قديمي دارد و به صورت « خد » و با تلفظ امروز غلط به نظر مي رسد وليكن به سبب واو معدوله تلفظ منطبق با « بَد » است و قافيه درست مي باشد . اين تمرين مربوط است به تبصره 9 كه از كتاب حذف شده است .

كه گر آفتاب است يك ذره نيست وگر هفت درياست يك قطره نيست

رديف :‌ نيست / واژه هاي قافيه : ذره ، قطره / حروف قافيه : ( ـَـ ر ر ، ـَـ ط ر + حرف الحاقي ـِـ ) حروف اصلي : ـَـ ر ر ـَـ طر ـ قافيه عيب دارد زيرا حروف اصلي در دو واژه تفاوت دارد .

در اين زمانه بُتي نيست از تو نيكو تر نه بر تو بر ثمني از رهيت مشفق تر

رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : نيكوتر ، مشفق تر / حروف قافيه : تَر / / حروف اصلي : ـَـ ر قافيه صحيح نيست .

زيرا طبق تبصره ي 4 پسوند ها اگر در حكم قافيه قرار گيرند در صورتي كه تكراري باشند قافيه نادرست است .

دنيـا نير زد آن كه پريشـان كني دلي زنهار بد مكن كه نكرده است عاقلي

گر من سخن درشت نگويم تو نشنوي بي جهد از آينه نبرد رنگ ، صيقلي

رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : دِلي ، عاقِلي ،‌ صيقَلي/ حروف قافيه : ـَـِـ ل + ي/ حرف الحاقي : ي/ حروف اصلي : ـَـِـ ل قاعده ي 2 طبق تبصره ي 3 در قاعده ي2 يعني مصوّت + صامت ( + صامت ) اگر مصوّت كوتاه باشد و قافيه ، حروفِ الحاقي داشته باشد ، اين مصوّت كوتاه مي تواند متفاوت باشد .

د )

اشكم دميد

گفتم : « نه پاي رفتن نه تاب ماندگاري / درد خزه ي كف جوي اين است . » گفت : آري

امّا دو گانه تا كي ؟ / يا موج وش روان شو يا در كنار من باش » گفتم : « دلم گرفته است / مثل سكون ملولم »

رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : ماندگاري ، آري / حروف قافيه : ار + ي / حروف الحاقي : ي / حرف اصلي : ار / قاعده ي 2

هـ )

مصراع هاي يك و سه : ره تاريك با پاهاي من پيكار دارد / به سنگ آكنده و دشوار دارد

رديف : دارد / واژه هاي قافيه : پيكار ، دشوار / حروف قافيه : ار / قاعده ي 2

مصراع هاي 5 و6 : جهان تا جنبشي دارد ، رود هر كس به راه خود / عقاب پير هم غرق است و مست اندر نگاه خود

رديف :‌ خود / واژه هاي قافيه : راه ، نگاه / حروف قافيه : اه قاعده ي 2

مصراع هاي 7 و 8 : نباشد هيچ كار سخت كان را در نيابد فكر آسان ساز / شب از نيمه گذشته است . خروس دهكده برداشته است آواز

رديف : ندارد / واژه هاي قافيه : ساز و آواز / حروف قافيه : از / قاعده ي 2

مصراع هاي 9 و 10 : چرا دارم ره خود را رها من / بخوان اي هم سفر با من

رديف : من / واژه هاي قافيه : رها ، با / حرف قافيه : « ا » / قاعده ي 1
پايان بخش قافيه

خود آزمايي صص 29 – 28

1 – بايد حرف دوم هجا باشند .

۲ – خويشتن : خيشـ تن بنفشه : بَـ نَفـ ش مَلامت : مَـ لا مَت فايده : فا يـ دِ

ــ U ــ U ــ U U ــ ــ ــ U U

التماس : الـ ت ما س خود : خُد سفينه : سَـ فيـ نِ چو : چُ چون : چُن

ــ U ــ U ــ U ــ U U ــ

مسامحه : مُـ سا مِـ حِ دقّت : دِقـ قَت پشتوانه : پُشت وا نِ مُعلّم : مُـ ـعَل لِم

U ــ U U ــ ــ ــ U ـ U U ــ ــ

خواري : خا ري زلّت : زلـ لَت مجموعه : مَجـ مو عِ روزانه : رو زا نِ خواستن : خا سـ تن

ــ ــ ــ ــ ــ ــ U ــ ــ U ــ U ــ

مؤذّن : مُـ ؤَذ ذِن شدّت : شِد دَت تبّسم : تَـ بَسـ سُم كاشته : كاشـ تِ راهوار : را ه وا ر

U ــ ــ ــ ــ U ــ ــ ‌‌‌ ــ U U ـ U ـ U

۳ –

سَر : سَر دِل : دِل ره گذر : رَه گُـ ذَر ما : ما روز : رو ز سَر و سرشار : سر شا ر

ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ U

كوير : كَـ و ير گلستان : گُـ لِسـ تان تن آسان : تن آ سان تن آساني : تـ نا سا ني

U ـ U U ــ ــ ـ ـ ــ U ـ ــ ــ

دو : دُ نيست : نيست ديدار : ديـ دا ر هستي : هَسـ تي رنگ شب سو سو د

U ــ U ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U

ساخت دوست چَشم كاش كاشت وفا : وَ فا بامداد : بامـ دا د

ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U U ــ ـ U ـ U

فضا : فَـ ضا رنج قاصد : قا صد طراوت : طَ را وَت نيرومند : نيـ رو مند

U ــ ـ U ــ ــ U ـ ــ ــ ــ ـ U

خاموش : خا موش ندا : نِـ دا باغ آسان : آ سان رايگان : را يـ گان رايگاني : رايـ گا ني

ــ ــ U U ــ ـ U ـ ــ ــ U ــ ـ U ـ ـ

4 –

دل آزرده : دل آ زُر دِ با حذف همزه :دِلا زُر دِ عاقبت انديش : عا قـ بَت انـ ديش با حذف همزه : عا قِـ بَـ تَنـ ديش

ــ‌ ـ ـ U U ـ ــ U ـ U ــ ـ ــ U ـ ‌ U U ــ ـ U

خوش آواز :خُش آ واز با حذف همزه : خُـ شا واز پلنگ افكن : پَـ لنگ اَفـ كن با حذف همزه : پَـ لَنـ گَفـ كَن

ــ ـ ـ U U ـ ـ U U ــ U ــ ــ U ــ ــ ــ

باد آورده : باد آ وَر دِ با حذف همزه با دا ور دِ خوش اندام : خُش انـ دام با حذف همزه : خُـ شَنـ دام

ـ U ـ ـ U ـ ـ ــ U ــ ــ ـ U U ــ ـ U

دانش آموز : دا نش آ موز با حذف همزه : دا نِـ شا مو ز دل آفسرده : دل اَفـ سُر دِ د لفـ سُر د

ــ ــ ـ ـ U ــ U ــ ــ U ــ ــ ــ U U ــ ــ U

شمع آجين : شمع آ جين با حذف همزه : شَمـ عا جين

ــ U ـ ــ ــ ــ ــ

5 –

هم قصّه ي نانموده داني هم نامه ي نانوشته خواني

هم قصـ صـ يِ نا نـ مو دِ دا ني

ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ

هم نا مِـ ي نا نِـ وِشـ تِ خا ني

مفعول مفاعلن فعولن

يا مستفعل فاعلات فع لن

اگر كاري كني مُزدي ستاني چو بيكاري يقين بي مزد ماني

ا گر كا ري كُـ ني مُز دي سـ تا ني

U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ

چُ بيـ كا ري يـ قين بي مُز د ما ني

مفاعلين مفاعيلن فعولن



آينه از نقش تو بنمود راست خود شكن آيينه شكستن خطاست

آ يـ نِ اَز نَقـ شِ تُ بِنـ مو د راست

خُد شِـ كَـ نا ييـ نِ شـ كسـ تَن خـ طاست

ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U ــ

مفتعلن مفتعلن فاعلن



خدايا به خواري مران از دَرَم كه صورت نبندد دري ديگرم

خُـ دا يا بِـ خا ري مَـ را نَز دَ رَم

U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ

كِـ صو رت نَـ بَنـ دد دَ ري ديـ گَـ رم

فعولن فعولن فعولن فعل

اي باد بامدادي خوش مي روي به شادي پيوند روح كردي پيغام دوست دادي

اي با دِ با مـ دا دي خُش مي ر وي ب شا دي

پيـ وَنـ دِ رو ح كر دي پِي غا م دو ست دا دي

ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ

مفعول فا علاتن مفعول فا علاتن

يا مستفعلن فعولن مستفعلن فعولن



نبيني كه چون با هم آيند مور زشيران جنگي برآرند شور

نَـ بيـ ني كِ چُن با هَـ ما ينــد مور

ز شيـ را نِ جَنـ گي بَـ را رَنــد شور

U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ

فعولن فعولن فعولن فعل



بنشينم و صبر پيش گيرم دنباله ي كار خويش گيرم

بنـ شيـ نَـ مُ صبـ ر پيـ ش گيـ رَم

دُنـ با لِـ ي كا ر خيـ ش گيـ رَم

ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ

مفعول مفاعلن فعولن

يا مستفعل فاعلاتُ فع لن



گفتم اين شرط آدميّت نيست مرغ تسبيح خوان و من خاموش

گُفـ تَـ مين شر طِ آ‌ دَ ميـ يَت نيست

مر غ تسـ بيـ ح خا نُ مَن خا موش

ــ U ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ

فاعلاتن مفاعلن فع لن



هر كه تأمّل نكند در جواب بيشتر آيد سخنش ناصواب

هر كِـ تَـ اَمـ مُل نَـ كُ ند در جَ واب

بيـ ش تَـ را يد سُـ خَ نَش نا صَـ واب

ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U ــ

مفتلعن مفتعلن فاعلن

چند پرسي زمن چيستم من نيستم نيستم نيستم من

چَنـ د پُر سي ز مَن چيـ سـ تم مَن

نيـ سـ تم نيـ سـ تم نيـ سـ تم مَن

ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ

فاعلن فاعلن فاعلن فع

يا فاعلاتن مفاعيلُ فع لن
خود آزمايي ص 34

1- -U- - = فاعلاتن ، U- - = فعولن ، - - U- = مستفعلَن ، - - - = مفعولن ، - U U- = مفتعلن ، U- - - = مفاعلين ، U U - = فَعَلن ، U-U- مفاعلن ، - = فع ، - U- U = فاعلاتُ ، - - = فع لن ، U- = فعل ، U--U = مفاعيل ، - - UU = مستفعل

2 – در همان جا جواب داده شده است .

خود آزمايي صص 43 – 42

1- چون در هر زبان بعضي كلمـات ( به تنهايي يا در جمله ) داراي چند تلفظ هستنـد گوينــده اختيــار دارد هركــدام كه مي خواهد به كار ببرد .

2- الف ) امكان حذف همزه : در فارسي اگر قبل از همزه ي آغاز هجا ، حرف صامتي بيايد ، همزه را مي توان حذف كرد .
مانند : « در آن » بگوييم « د را ن » و خوش آواز « ( خُش آ وا ز ) » بگوييم « خُ شا وا ز

ـ ـ U ــ ــ ـ ـ U U ــ ــ U

ب ) تغيير كميّت مصوّت ها : شاعر در موارد خاصّي مختار است كه به ضرورت وزن شعر ، مصوّت كوتاه را بلند و يا مصوّت بلند را كوتاه تلفظ كند ، مانند مثال زير كه سه مصوّت كوتاه ،‌ بلند به حساب آمده اند :

اگر تو ز آموختن سرنتابي بجويد سر تو همي سروري را

ا گر تُ ز آ مو خ تن سر نَـ تا بي

U ــ U U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ
بـ جو يد سـ ر تُ هَـ مي سر وَ ري را

U ــ ــ U U U U ــ ــ U ــ ــ



3- مصوّت كوتاه پايان كلمه را به ضرورت وزن مي توان كشيده تلفظ كرد تا مصوّت بلند به حساب آيد .

هم چنين كسره ي اضافه و « و» ( ضمّه ) عطف را هرگاه پس از كلمات مختوم به مصوّت هاي بلند « و » يا « ي » مصوّتي بيايد ، شـاعر اختيار دارد كه مصـوّت هاي بلنـد « و » و « ي » را كوتاه تلفظ كند . ضمناً ميان دو مصوّت ، صامت « ي » قرار مي گيرد كه آن را « ي » وقايه يا ميانجي مي نامند .

4– اگر مصوّت بلند « ي » در ميان كلمه ي بسيط يا كلمه با پسوند يا پيشوند يا ضمير متصل باشد ، مصوّت « ي » بدون اختيارات شاعري ، هميشه كوتاه تلفظ مي شود .

مصوّت بلند « و » نيز در كلمات تك هجايي هيچ گاه كوتاه نمي شود ؛ مانند : مو ، رو ، جو ، بو ( كلمه ي « سو » به طور استثنا در حالت اضافي ممكن است كوتاه باشد )



5- نواي ني ( = U - - - ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = از اختيارات زباني ( كسره ي اضافي )

تو گفتي ( = - - - ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني ( ضمه ي پايان كلمه )

بهانه ( = U - - ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني مصوّت پايان كلمه

بازي دهر ( = - U U - U ) كوتاه تلفظ كردن مصوّت بلند = اختيار زباني

درخت دوستي ( = U - - - U - ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني ( كسره ي اضافي )

سبوي آب ( = U U - - U ) در « بو » مصوّت بلند به مصوّت كوتاه تبديل مي شود و « ي » مصوّت كوتاه به مصوّت بلند تبديل مي شود و هر دو از اختيارات زباني است .

شب و روز ( = U - - U ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني ( ضمه ي پايان كلمه )

جادويي ( = - U - ) كوتاه تلفظ كردن مصوّت بلند « و » چون مصوّت ديگري پس از آن آمده است = اختيار زباني

دل پاك ( = U - - U ) بلند تلفظ كردن مصوّت كوتاه = اختيار زباني ( كسره ي اضافه )

سوي من ( = U U - ) كوتاه تلفظ كردن مصوّت بلند استثنا در كلمه ي تك هجايي « سو » درحالت اضافه = اختيار زباني

آري آنان ( = - U - - ) كوتاه تلفظ كردن مصوّت بلند آخر كلمه هايي كه پس از آن مصوّت ديگري بيايد = اختيار زباني

6 – در موارد زير همزه حذف شده است :

مرد افكن ( = - - - ) . تيرانداز ( = - - - U ) . خوش آهنگ ( = U - - U ) . از ايشان ( = U - - ) .

7-

چو خواهي كه نامت بود جاودان مكن نام نيك بزرگان نهان « سعدي »

چُ خا هي كِ نا مَت بُ وَد جا و دان

U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ

مَ كن نا م ني كِ بُ زُر گان نَ هان

U ــ ــ U ــ U U ــ ــ U ــ
فعولن فعولن فعولن فعل

در هجاي ششم مصراع مصوّت كوتاه ، بلند تلفظ شده است ( كسره ي اضافه

باغبان گر چند روزي صحبت گل بايدش بر جفاي خار هجران صبر بلبل بايدش « حافظ »

با غ بان گَر چنـ د رو زي صُحـ بَـ تِ گُل با يَـ دش

ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ

بر جَـ فا ي خا رِ هجـ ران صَبـ رِ بُلـ بُل با يَـ دَش

ــ U ــ U ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

در هجاي يازدهم مصراع اوّل مصوّت كوتاه « ـِـ » در « تِ » بلند تلفظ مي شود . ( كسره ي اضافه )

در هجاي چهارم مصراع دوم مصوّت كوتاه « ـِـ » در « يِ » بلند تلفظ مي شود . ( كسره ي اضافه )



چو تو خود كني اختر خويش را بد مدار از فلك چشم ، نيك اختري را « ناصر خسرو »

چُ تُ خُد كُ ني اَخ تَ رِ خيـ ش را بَد

U U ــ U ــ ــ U U ــ U ــ ــ

مَـ دا رز فـ لك چشـ م نيـ كخ تَ ري را

U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ

فعولن فعولن فعولن فعولن

در هجاي دوم مصراع اوّل مصوّت كوتاه بلند تلفّظ مي شود . ( مصوّت ضمّه پايان كلمه )

در هجاي هشتم مصراع اوّل مصوّت كوتاه بلند تلفّظ مي شود . ( كسره ي اضافه )



اگر تو زآموختن سر نتابي بجويد سر تو همي سروري را « ناصر خسرو »

ا گر تُ زِ آ مو خ تن سر نَـ تا بي

U ــ U U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ

بِـ جو يد سَـ رِ تَ هـ مي سر و ري را

U ــ ــ U U U U ــ ــ U ــ ــ

فعولن فعولن فعولن فعولن

در هجاي سوم مصراع اول ، مصوّت كوتاه ، بلند تلفظ مي شود . ( مصوّت ضمه پايان كلمه )

در هجاي پنجم و ششم مصراع دوم ، مصوّت كوتاه بلند تلفّظ مي شود . (كسره ي اضافه ، مصوّت ضمه پايان كلمه )



همه برگ بودن همي ساختي به تدبير رفتن نپرداختي

هَـ م بَر گِ بو دَن هَـ مي سا خـ تي

U U ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ

بِ تَد بيـ رِ رَفـ تَن نَـ پَر دا خـ تي

U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ

فعولن فعولن فعولن فعل

در هجاي دوم مصراع اول ، مصوّت كوتاه ، بلند تلفظ مي شود . ( هجاي پايان كلمه )



شُد موسم سبزه و تماشا برخيز و بيا به سوي صحرا « سعدي »

شُد مُو سِـ مِ سَبـ زِ وُ تَـ ما شا

ــ ــ U U ــ U U U ــ ــ

بر خيـ زُ بِ يا بِ سو ي صحـ را

ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ

مفعول مفاعلن فعولن

در هجاي هفتم مصراع اول مصوّت كوتاه به بلند تبديل شده است . ( واو عطف )



سوي چاره گشتم ز بيچارگي ندادم بدو سر به بكبارگي « فردوسي »

سو ي چا رِ گَشـ تَم زِ بي چا ر گي

U U ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ

نـَ دا دم بِـ دو سر بِ يك با ر گي

U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ

فعولن فعولن فعولن فعل

در هجاي دوم مصراع اول مصوّت كوتاه ، بلند تلفّظ شده است ، كسره ي اضافه

در هجاي اول مصراع اول مصوّت بلند در « سو » كوتاه تلفّظ شده است . به صورت « سُـ » خوانده شده است .

زيرا در واژه ي « سو » در حال اضافه مصوّت بلند مي تواند به مصوّت كوتاه تبديل شود .



ببايد هوس كردن از سر به در كه دَور هوس بازي آمد به سر « سعدي »

بـ با يد هَـ وس كَر دَ نَز سر ب در

U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ

كِـ دُو رِ هَـ وس با زي يا مد بِ سر

U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ

فعولن فعولن فعولن فعل

در هجاي هشتم مصراع اول و دوم همزه حذف شده است .

در هجاي سوم مصراع دوم مصوّت كوتاه بلند تلفظ شده است ( كسره ي اضافه ) هم چنين در هجاي هفتم مصراع دوم ، مصوّت بلند كوتاه تلفّظ شده است .

به سبزه كجا تازه گردد دلم كه سبزه بخواهد دميد از گلم « سعدي »

بِـ سَـبـ زِ كُـ جا تا زِ گَر دَد دِ لَم

U ــ U U ــ ــ U ــ ــ U ــ

كِـ سَبـ ز بِـ خا هَـد دَ مي دَز گِ لَم

U ــ U U ــ ــ U ــ ــ U ــ

فعولن فعولن فعولن فعل

در هجاي سوم مصراع اول و مصراع دوم مصوّت كوتاه ، بلند تلفّظ شده است . ( هجاي پايان كلمه )

در هجاي نهم مصراع دوم حذف همزه صورت گرفته است .

تفرّج كنان در هوا و هوس گذشتيم بر خاك بسياركس « سعدي »

تَ فَر رُج كُـ نان دَر هَـ وا وُ هَـ وَس

U ــ ــ U ــ ــ U ــ U U ــ

گُـ ذَشـ تيـ م بَر خا ك بس يا ر كس

U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ

فعولن فعولن فعولن فعل

در هجاي نهم مصراع اول مصوّت كوتاه بلند تلفّظ شده است .

خود آزمايي صص 51 – 50



1 - اختيارات زباني فقط تسهيلاتي در تلفّظ براي شاعر فراهم مي سازد تا به ضرورت وزن از آن استفاده كند

بي آن كه موجب تغييري در وزن شود ، امّا اختيارات وزني امكان تغييراتي كوچك در وزن را به شاعر مي دهد .

2 –

الف ) بلند محسوب كردن هجاي پاياني مصراع ها و بيت ها ، اگر چه كوتاه ، يا كشيده باشد .



ب ) شاعر در سرودن شعر به جاي U U - - ( فعلاتن ) اول وزن مي تواند - U - - فاعلاتن بياورد .



پ ) ابدال شـاعر مي تواند به جاي دو هجـاي كوتاه كنـار هم ميـان مصـراع ، يك هجاي بلند بياورد يعني به جاي فَعَلن (U U ـ ) مي تواند فع لن ( - - ) بياورد . اختيار شاعري اخير در دو هجاي ما قبل آخر بسيار رايج است و حتّي در تمام مصـراع هاي يك شعـر ممكن است از آن استفـاده شود . اما كاربرد موارد ديگــر آن كم است . مانند« - U U - » ( مفتعلن ) و« U U - - »

( فعلاتن ) و « - - U U » ( مستفعل ) كه به جاي هريك از اين ها مي تواند « - - - » ( مفعولن ) بيابد .



ت ) قلب



3 – در پايان مصراع طبق اختيارات وزني



4 - در ركن اول مصراع طبق اختيارات وزني



5 – در ميان مصراع طبق اختيارات وزني



6 – به ضرورت وزن مي تواند دو هجاي كوتاه و بلند يا بلند كوتاه كنار هم را جا به جا كند كه اغلب در

« - U U - » ( مفتعلن ) و « U - U - » ( مفاعلن ) رخ مي دهد .



7 –

الف ) بلند به حساب آوردن هجاي پاياني مصراع ها و بيت ها .



ب ) تبديل « U U - - » ( فعلاتن ) به « - U - - » ( فاعلاتن ) در اول مصراع



پ ) جا به جايي دو هجاي كوتاه و بلند ، يا بلند و كوتاه در كنار هم .



8 – آمد نوروز هم از بامداد آمدنش فرّخ و فرخنده باد « منوچهري »

آ مَـ د نو رو ز هَـ مَز با م داد

ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U ــ

آ مَ دَ نَش فَر رُ خُ فَر خُنـ دِ باد

ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U ــ

مفتعلن مفتعلن فاعلن

حذف همزه در هجاي هفتم مصراع اوّل ـ اختيار زباني

هجاهاي پاياني هر دو مصراع كشيده است كه فقط بلند محسوب مي شود و طبق اختيارات وزني است .



اي ديو سپيد پاي در بند اي گنبد گيتي اي دماوند « بهار »

اي ديـ دِ سـ پيـ دِ پا ي در بَند

ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ

اي گُنـ بـ دِ گيـ تي اي د ما وَند

ــ ــ U U ــ ‌ U ــ U ــ ــ

مفعول مفاعلن فعولن

يا مستفعل فاعلاتُ فع لن

هجاي پاياني مصراع اوّل و دوّم كشيده است كه طبق اختيارات وزني بلند محسوب مي شود .

در هجاي ششم مصراع دوّم مصوّت بلند پايان كلمه كه مصوّت ديگري پس از آن آمده ، كوتاه تلفّظ شده است و اختيار زباني است . ضمناً اين هجا را مي توان به صورتي كه تقطيع شده است نيز به حساب آورد .



تو قلب فسرده ي زميني از درد و رم نموده يك چند « بهار »

تُ قلـ بِ فِـ سُر دِ يِ زَ ميـ ني

U ــ U U ــ U U U ــ ــ

از در د وَ رَم نِـ مو دِ يك چند

ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ

مستفعل فاعلاتُ فع لن يا مفعول مفاعلن فعولن

در هجاي اوّل و هفتم مصراع اوّل ، طبق اختيارات زباني مصوّت كوتاه ، بلند تلفّظ مي شود . كه در هجاي اوّل ، هجاي پايان كلمه و در هجاي هفتم كسره اضافه است .

هجاي پاياني مصراع دوم كشيده است كه طبق اختيارات وزني بلند محسوب مي شود .



نَماند تيري در تركش قضا كه فلك سوي دلم به سر انگشتِ امتحان نگشود

نـَ ما ند تيـ ري در تر كَ ش قَـ ضا كِ فَـ لَك

U ــ U ــ ــ ــ ــ U U U ــ U U ــ
سو ي دِ لم بِـ سَـ رَنـ گُشـ تِ امـ ت حان نَـ گُـ شود

ــ U U ــ U U ــ ــ U ــ U ــ U U ــ

مفاعلن ( مفتعلن ) فعلاتن مفاعلن فعلن

در ركن دوم مصراع اوّل به جاي فعلاتن ، مفعولن ( - - - ) به كار رفته است كه اختيار وزني است .

در ركن اوّل اختيار شاعري قلب « - U U - » ( مفتعلن ) در برابر « U - U - » ( مفاعلن ) اختيار وزني

در مصراع اول ركن سوم هجاي دوم ( شِ ) تغيير كميّت مصوّت ها اختيار زباني

هجاي آخر مصراع دوّم كشيده است كه طبق اختيارات وزني بلند محسوب مي شود .



همه در خُورد راي و قيمت خويش از تو خواهند و من تو را خواهم « سعدي »

فعلاتن مفاعلن فعلن

هَـ مِ دَر خٌر دِ را يُ قيـ مَـ تِ خيش

U U ــ ــ U ــ U ــ U U ــ

از تُ خا هَنـ دُ مَن تُ را خا هم

ــ U ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ

فا علاتن مفاعلن فع لن

ركن آغازين مصراع دوّم طبق اختيارات وزني به جاي « فعلاتن » از « فاعلاتن » استفاده شده است .

ركن پاياني مصراع دوّم به جاي « فَعَلن » طبق اختيارات وزني از « فع لن » استفاده شده است .



بس بگرديد و بگردد روزگار دل به دنيا در نبندد هوشيار « سعدي »

بَس بِـ گر ديـ دُ بِـ گَر دَد رو زِ گار

ــ U ــ ــ U U ــ ــ ــ U ــ
دِل بِـ دُنـ يا دَر نَـ بَنـ دَد هو شـ يار

ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ

فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

در هجاي پنجم مصراع اوّل مصوّت كوتاه ، بلند تلفظ مي شود . واو عطفُ از اختيارات زباني است و هجاي آخر بيت كشيده است كه طبق اختيارات وزني ، بلند محسوب مي شود .

اي كه دستت مي رسد كاري بكن پيش از آن كه كز تو نيايد هيچ كار « سعدي »

اي كِ دَسـ تَت مي رِ سَد كا ري بِـ كن

ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ

پيـ شَـ زان كز تُـ نَـ يا يَد هيـ چ كار

ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ

فاعلاتن فا علاتن فاعلن



در هجاي پنجم مصراع دوّم ، مصوّت كوتاه ، بلند تلفّظ مي شود هجاي پايان كلمه كه طبق اختيارات زباني است ، هجاي پاياني مصراع دوّم كشيده است كه طبق اختيارات وزني ، بلند محسوب مي شود .



9 – تكليف دانش آموزي



10 – ظاهراً منظور كتاب تمرين 7 ص 51 -50 است كه اين تمرين ها تقطيع هجايي واركان شده است .




خود آزمايي صص 62 – 61

1 – وزن هايي كه از نظر نظم ميان هجاهاي كوتاه و بلند يكسان باشند و وزن هاي ديگر مثل مسدس و مربع سالم يا محذوف از آن به دست بيايد .

2 –

بضاعت نياوردم الّا اميد خدايا ز عفوم مكن نااميد « سعدي »

بـ ضا عَت نَـ يا وَر دَ مِلـ لا اُ ميد

U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ

خُـ را يا ز عَفـ وَم مَـ كُن نا اُ ميد

U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ

فعولن فعولن فعولن فعل

بحر : متقارب مثمن محذوف

هجاي پاياني هر دو مصراع كشيده است كه طبق اختيار وزني بلند محسوب مي شود .

در هجاي هشتم مصراع اول طبق اختيار زباني همزه حذف شده است .



باران اشكم مي دود وز ابرم آتش مي جهد با پختگان گوي اين سخن سوزش نباشد خام را « سعدي »

با را نِ اَشـ كَم مي دَ وَد وَز اَبـ رَ ما تَش مي جَـ هَد

ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ

با پُخـ تِـ گان گو يين سـُ خن سو زِش نَـ با شَد خا م را

ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ

مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن

بحر : رجز مثمن سالم

حذف همزه در هجاي دوازدهم مصراع اوّل و هجاي ششم مصراع دوّم طبق اختيارات زباني صورت گرفته است .



نسيم صبح را گفتم كه با او جانبي داري كز آن جانب كه او باشد صبا عنبر فشان آيد « سعدي »

نَـ سيـ م صُبـ ح را گُفـ تَم كِ با او جا نِـ بيـ دا ري

U ــ U ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ

كَـ زان جا نب كِ او با شَد صَـ با عَنـ بَر فِـ شا نا يَد

U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ

مفاعلين مفاعلين مفاعلين مفاعلين

بحر : هزج مثمن سالم

در هجاي دوّم و پانزدهم مصراع دوّم همزه طبق اختيارات زباني حذف شده است .



اي مسلمانان فغان زان نرگس جادو فريب كاو به يك ره برد از من صبر و آرام و شكيب « سعدي »

اي مُـ سَلـ ما نان فـ ـغان زان نَر گِـ سِ جا دو فَـ ريب

ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ

كو بِـ يك ره بُر د از مَن صَبـ رُ آ را مُ شـ كيب

ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ

فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

بحر : رمل مثمن مخدوف

هجاي پاياني هر دو مصراع كشيده است كه طبق اختيارات وزني فقط بلند محسوب مي شود .

در هجاي سيزدهم ، طبق اختيارات زباني مصوّت كوتاه به بلند تبديل مي شود ( واو عطف )

3 –

اگر مرد عشقي كمِ خويش گير وگرنه ره عافيت پيش گير « سعدي »

اَ گر مَر دِ عِشـ قي كَـ م خيـ ش گير

U ــ ــ U ــ ــ U U ــ U ــ

وَ گر نَـ رَ هِـ عا فِـ يت پيـ ش گير

U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ

فعولن فعولن فعولن فعل

بحر : متقـارب مثمن مخدوف در هجاي سوم مصراع دوم طبق اختيارات زباني مصوّت كوتاه به بلند تبديل مي شود هجاي پايان كلمه در هجاي هشتم مصـراع اول و هجـاي پنجم مصراع دوم طبق اختيارات زباني مصـوّت كوتاه به بلند تبـديل مي شود ( كسره ي اضافه )



به فريادم ز تو هر روز ، فرياد ازين فرياد روز افزونم اي دوست « نظامي »

بـ فر يا دَم زِ تُ هر رو ز فر ياد

U ــ ــ ــ U U ــ ــ U ــ ــ
اَ زين فر يا د رو زَف زو نَ مي دوست

U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ

مفاعلين مفاعلين فعولن

در هجاي ششم مصراع اول ، طبق اختيارات زباني ، مصوّت كوتاه به بلند تبديل مي شود ( هجاي پايان كلمه )

بحر : هزج مسدس محذوف هجاي آخر بيت كشيده است كه طبق اختيارات وزني ، بلند محسوب مي شود .

سپردم به تو دل ندانسته بودم كه تو بي وفا در جفا تا كجايي « فرّخي سيستاني »

سـ پُر دَم بِـ تُ دِل نَـ دا نِسـ تِ بو دم

U ــ ــ U U ــ U ــ ــ U ــ ــ
كِ تُ بي و فا در جَـ فا تا كُـ جا يي

U U ــ U ــ ــ U ــ ــ U ــ ــ

بحر : متقـارب مثمن سـالم در هجاي پنجم مصراع اول و هجاي دوم ، طبق اختيارات زباني مصوّت كوتاه به بلند تبديل مي شود ( هجا پايان كلمه )



ز فراق چون ننالم من دل شكسته چون ني كه بسوخت بندبندم ز حرارت جدايي « عراقي »

ز فِـ را ق چُن نـ نا لم مَـ نِ دل شـ كَسـ تِ چُن ني

U U ــ U ــ U ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ

كِـ بِـ سو خت بَنـ د بَنـ دم زِ حَـ را رَ تِ جُـ دا يي

U U ــ U ــ U ــ ــ U U ــ U U U ــ ــ
فعلاتُ فا علاتن فعلاتُ فاعلاتن

بحر :‌ رمل مثمن مشكـول در هجاي سيـزدهم مصراع دوم ، طبق اختيـارات زباني ، مصـوّت كوتاه به بلند تبديل مي شود ( كسره ي اضافه )

ديشب گله ي زلفش با باد همي كردم گفتا غلطي بگذر زين فكرت سودايي « حافظ »

ديـ شب گِـ لِـ ي زُلـ فَش با با د هَـ مي كر دَم

ــ ــ U U ــ ــ‌ ــ ــ ــ U U ــ ــ ــ

گفـ تا غَـ لَـ طي بُگـ زَر زين فكـ رَ تِ سو دا يي

ــ ــ U U ــ ــ ــ ــ ــ U U ــ ــ‌ ــ

مفعول مفاعيلن مفعول مفاعيلن

بحر : هزج مثمن اخرب

در هجاي پنجم مصراع اوّل ، طبق اختيارات زباني مصوّت كوتاه به بلند تبديل مي شود ( كسره ي اضافه )

بسي بگفت خداوند عقل و نشنيدم كه دل به غمزه ي خوبان مده كه سنگ و سبوست « سعدي »

بَـ سي بـ گُفـ ت خُـ دا وَنـ د عَقـ لُ نَـشـ نيـ دم

U ــ U ــ U U ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ

كِـ دل بِـ غم ز يِ خو بان مَـ دِ كِـ سَنـ گُ سَـ بوست

U ــ U ــ U U ــ ــ U U U ــ U U ــ
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فَعَلن

بحر : مجنث مثمن مخبون مخدوف / در هجاي دهم مصـراع دوم ، طبق اختيـارات زباني مصوّت كوتاه به بلند تبـديل مي شود ( هجاي پايان كلمه )

ركن پاياني مصراع دوم طبق اختيارات وزني به جاي فَعَلن از « فع لن » استفاده مي شود .



اي خوب تر از ليلي بيم است كه چون مجنون عشق تو بگرداند در كوه و بيابانم « سعدي »

اي خو ب تَ رَز ليـ لي بيـ مَست كِ چُن مَجـ نون

ــ ــ U U ــ ــ ــ ــ ــ U ــ ــ ــ

عِشـ قِ تُ بِـ گَر دا نَد در كو هُ بِـ يا با نم

ــ ــ U U ــ ــ ــ ــ ــ U U ــ ــ ــ

مفعول مفاعيلن مفعول مفاعيلن

هجاي دوم مصراع دوم ، طبق اختيارات زباني مصوّت كوتاه به مصوّت بلند تبديل مي شود ( كسره ي اضافي )

بحر : هزج مثمن اخرب



آه سعدي اثر كند در كوه نكند در تو سنگدل اثري « سعدي »

آ ه سَعـ دي اَ ثَر كُـ نَد دَر كوه

ــ U ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ

نَـ كُـ نَد دَر تُـ سَنـ گ دل اَ ثَـ ري

U U ــ ــ U ــ U ــ U U ــ

فعلاتن مفاعلن فَعلِن

بحر : خفيف مسدّس مخبون مخدوف

در ركن اوّل مصراع اوّل طبق اختيارات وزني فعلاتن به فاعلاتن تبديل مي شود .

در ركن پاياني مصراع دوّم طبق اختيارات وزني فعلن به فع لن تبديل مي شود .



خود آزمايي صص 72 – 71

1 ـ تكليف دانش آموزي

2 –

روي تو چون نوبهار جلوه گري مي كند زلف تو چون روزگار پرده دري مي كند « خاقاني »

رو يِ تُ چُن نو بَـ هار جلـ وِ گَـ ري مي كُـ نَد

ــ U U ــ ــ U ــ ــ U U ــ ــ U ــ

زُلـ فِ تُ چُن رو زِ گار پَر دِ دَ ري مي كُ نَد

ــ U U ــ ــ U ــ ــ U U ــ ــ U ــ

مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن

بحر : منسرح مثمن مطوي مكشوف

وزن دوري است . مصراع دوم تكرار مصراع اوّل است . بين دو مصراع مكث وجود دارد . هر نيم مصراع هفت هجا دارد در نتيجه تعداد هجاهاي تمام مصراع زوج است ( چهارده تا ) و اركان متناوب دارد . هجاي پايان نيم مصراع است و با وجود كشيده بودن ، بلند محسوب مي شود .

شعر من زان سوزناك آمد كه غم خاطر گوهر فشانم سوخته است « خاقاني »

شِعـ رِ مَن زان سو ز نا كا مَد كِ غم

ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ

خا طِ رِ گو هر فـ شا نم سو خـ تَست

ــ U ــ ــ ــ U ــ ــ ــ U ــ

فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

بحر : رمل مسدس مخدوف ( وزن دوري ندارد )
از تو وفا نخيزد داني كه نيك دانم وز من جفا نيايد دانم كه نيك داني « خاقاني »

اَز تُ وَ فا نَـ خيـ زد دا ني كِ نيـ ك دا نَم

ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ

وز مَن جَـ فا نَـ يا يد دا نم كِ نيـ ك دا ني

ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ

مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن

بحر : مضارع مثمن اخرب

يا مستفعلن فعولن مستفعلن فعولن

وزن دوري دارد بين نيم مصراع ها ، مي توان مكث كرد . اركان متناوب دارد تعداد هجاي هر مصراع زوج و نيم مصراع فرد است . هجاي پاياني نيم مصراع ها در حكم هجاي پاياني مصراع و هميشه بلند محسوب مي شود .

هر چند نمي سوزد بر من دل سنگينت گويي دل من سنگي ست در چاه زنخدانت « سعدي »

هر چنـ د نِـ مي سو زد بَر مَن دِ لِ سَنـ گيـ نت

ــ ــ U U ــ ــ ــ ــ ــ U U ــ ــ‌ ــ

گو يي دِ لِ مَن سَنـ گيست در چا هِ ز نخـ دا نت

ــ ــ U U ــ ــ ــ ــ ــ U U ــ ــ ــ

مفعول مفاعلين مفعول مفاعلين

بحر : مضارع مثمن اخرب يا مستفعل مفعولن ـ مستفعل مفعولن

وزن دوري دارد ، در نيم مصراع مكث بالقوهُ و بالفعل وجود دارد ـ هجاي پاياني نيم مصرع كشيده است ولي مثل پايان مصراع فقط بلند محسوب مي شود ـ تعداد هجاهاي تمام مصراع 14 تاست ـ وزن متناوب دارد .

چون است حال بستان اي باد نو بهاري كز بلبلان برآمد فرياد بي قراري « سعدي »

چُو نسـ ت حا لِ بُسـ تان اي با دِ نو بَـ ها ري

ــ‌ ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ

كز بُلـ بُـ لان بَـ را مَد فَر يا دِ بي قَـ را ري

ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ

مفعول علاتن مفعول فاعلاتن

يا مستفعلن فعولن مستفعلن فعولن

بحر : مضارع مثمن اخرب

وزن دوري دارد چون در نيم مصـراع مكث دارد ـ هجاي كل مصراع زوج است ـ وزن متناوب دارد ـ هجاي پاياني نيم مصراع همانند پايان مصراع هميشه بلند محسوب مي شود .

3 –

اي چرخ فلك خرابي از كينه ي توست بيـداد گري پيشـه ي ديرينه ي توست

وي خـاك اگر سينـه ي تـو بشكافنـد بس گوهر قيمتي كه در سينه ي توست

اي چَر خِ فَـ لك خَـ را بي يز كيـ نِـ يِ تُست

ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ U U ــ

مستفعل فاعلات مستفعل فع

بيـ دا د گ ري پيـ شِـ ي ديـ ريـ نِـ يِ تُست

ــ ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U U ــ

مستفعل مستفعل مستفعل فع



وي خا ك اَ گر سيـ نِـ ي تُ بِشـ كا فَند

ــ ــ U U ــ ــ U U U ــ ــ ــ
مستفعل مستفعل مفعولن فع

بَس گو هَـ رِ قيـ مَـ تي كِ در سيـ نِ يِ تُست

ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ U U ــ

مستفعل فاعلات مستفعل فع



مرغي ديـدم نشستـه بر باره ي توس در پيش گـرفتـه كلّـه ي كي كاووس

با كلّه همي گفت كه افسوس افسوس كو بانگ جرس ها و كجا ناله ي كوس

مُر غي ديـ دم نِـ شَسـ تِ بَر با رِ يِ توس

ــ ــ ــ ــ U ــ U ــ ــ U U ــ

مفعولن فاعلات مستفعل فع



دَر پيـ ش گِـ رِفـ تِ كلـ لـ يِ كي كا ووس

ــ ــ U U ــ U ــ U U ــ ــ ــ

مستفعل فاعلات مفعولن فع



با كلـ لِـ هـ مي گُفـ ت كِ افـ سو سَف سوس

ــ ــ U U ــ ــ U U ــ ــ ــ ــ

مستفعل مستفعل مفعولن فع



كو بان گ جَـ رس ها و كُـ جا نا لِـ يِ كوس

ــ ــ U U ــ ــ U U ــ ــ U U ــ

مستفعل مستفعل مستفعل فع



هر سبزه كه بر كنار جويي رُسته است گـويي ز لب فرشتـه خويي رستـه است

پا بـر سـر سبــزه تا به خـواري ننهي كان سبزه ز خاك لاله رويي رسته است « خيام »

هر سَبـ زِ كِـ بر كـ نا ر جو يي رُسـ تَست

ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ

مستفعل فاعلات مفعولن فع



گو يي ز لَـ بِ فـ رِشـ تِ خو يي رُسـ تَست

ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ

مستفعل فاعلات مفعولن فع



پا بَر سَـ رِ سَبـ زِ تا بِ خا ري نَـ نِـ هي

ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ U U ــ

مستفعل فاعلات مستفعل فع



كان سَبـ زِ زِ خا ك لا لِ رو يي رُس تست

ــ ــ U U ــ U ــ U ــ ــ ــ ــ

مستفعل فاعلات مفعولن فع

4 –

الف ) مي تراود مهتاب

مي تَ را ود مَهـ تاب

ــ U ــ ــ ــ ــ

فاعلاتن فع لن



مي درخشد شبتاب

مي دِ رَخـ شَد شَبـ تاب

ــ U ــ ــ ــ ــ

فاعلاتن فع لن



مانده پاي آبله از راه دراز

مان دِ پا يا بـ لِـ از را هِ دِ راز

ــ U ــ ــ U U ــ ــ U U ــ

فاعلاتن فعلاتن فعلن



بر دم دهكده مردي تنها

بَر دَ م دِهـ كَـ دِ مَر دي تَنـ ها

ــ U U ــ U U ــ ــ ــ ــ
فاعلاتن فعلاتن فع لن



كوله بارش بر دوش

كو لِـ با رَش بَر دوش

ــ U ــ ــ ــ ــ

فاعلاتن فع لن

دست او بر در ، مي گويد با خود

دَسـ تِ او بَر دَر مي گو يَد با خُد

ــ U ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ

فاعلاتن مفعولن مفعولن



غم اين خفته ي چند

غَـ مِ اين خُفـ تِ يِ چند

U U ــ ــ U U ــ

فعلاتن فعلن



خواب در چشم ترم مي شكند .

خا ب در چَشـ م تَ رَم مي شِـ كَـ نَد

ــ U ــ ــ U U ــ ــ U U ــ

فاعلاتن فعلاتن فعلن

( نيما يوشيج )

ب )

با تمام زودها و ديرها ملول و قهر بود

با تَـ ما مِ زو د ها وُ ديـ ر ها مَـ لو لُ قَهـ ر بود

ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ

فاعلات فاعلات فاعلات فاعلات فع



ساعت بزرگ ؟ ؟ ؟ ؟

سا عت بُـ زُرگ ظاهراً بايد شعر به صورت زير باشد



ساعت بزرگِ شهر

سا عَـ تِ بُـ زُر گِ شهر

ــ U ــ U ــ U ــ

فاعلات فاعلن



ساعت يگانه اي كه راست گويِ دهر بود

سا عَـ تِ يِـ گا نِـ اي كِ را ست گو يِ دهـ ر بود

ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ

فاعلات فاعلات فاعلات فاعلن



ساعتي كه طرفه تيك و تاك او

سا عَـ تي كِ طُر فِـ تيـ كُ تا كِ او

ــ U ــ U ــ U ــ U ــ U ــ

فاعلات فاعلات فاعلن



ضرب نبض شهر بود

ضَر بِ نَبـ ضِ شهـ ر بود

ــ U ــ U ــ U ــ

فاعلات فاعلن



دنگ دنگ زنگ او بلند

دِنـ گ دِنـ گ زنـ گِ او بُـ لَند

ــ U ــ U ــ U ــ U ــ

فاعلات فاعلات فع



با زويش دراز

با زو يَش دِ راز

ــ U ــ U ــ
فاعلات فع



تا فرودتر فرود

تا فُـ رو د تَر فُـ رود

ــ U ــ U ــ U ــ

فاعلات فاعلن





تا فراز تر فراز

تا فَـ را ز تر فَـ راز

ــ U ــ U ــ U ــ

فاعلات فاعلن

( م . اميد )

پ )

در آستان غروب

دَ را سـ تا نِ غُـ روب

U ــ U ــ U U ــ

مفاعلن فعلن



بر آبگون به خاگستري گرانيده

بَـ را ب گو نِ بِـ خا كِسـ ت ري گِ را نيـ دِ

U ــ U ــ U U ــ ــ U ــ U ــ ــ ــ

مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لن

هزار زورق شوم و سياه مي گذرد

هِـ زا ر زُر رَ قِ شو مُ سِـ يا ه مي گُـ ذَ رَد

U ــ U ــ U U ــ ــ U ــ U ــ U U ــ

مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن



نه آفتاب ، نه ماه

نَـ آ فـ تا ب نَـ ماه

U ــ U ــ U U ــ

مفاعلن فعلن



بر آبدان سپيد

بَـ را ب دا نِ سَـ پيد

U ــ U ــ U U ــ

مفاعلن فعلن



هزار زورقِ آوازه خوان شوم و سياه

هِـ زا ر زو رَ قِ آ وا ز خا نِ شو مُ سِـ ياه

U ــ U ــ U U ــ ــ U ــ U ــ U U ــ

مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن